"سکوت من صدای تو"

از آنجایی که ما بچه‌های فعالی بنظر می‌رسیم استاد عزیزمان تکالیف درسی و غیردرسی پژوهشی برامون در نظر گرفته‌اند و در یک اقدام سریع ازمون خواسته شد درمورد "ریشه‌شناسی تاریخی شهرمون" تحقیق کنیم. قبلا در وبلاگ درمورد کلیبر نوشته بودم حال فرصت رو مغتنم شمرده و بهتر دانستم درمورد خداآفرین هم در این مکان امن اثری از خود به جا بگذارم.

سال ۸۹ خداآفرین فرمانداری گرفت و از کلیبر جدا شد، مرکز شهرستانمان هم شهر "خمارلو" هست. در ادامه مطلب عین تحقیق رو ثبت می‌کنم.

"به نام خدا"

دانشگاه فرهنگیان

واحد تبریز

عنوان:

خداآفرین: نگین سبز آذربایجان

استاد:

دکتر هوشیاری

گردآورنده:

پری.ص

بهار 1403

چکیده

 این تحقیق به بررسی تاریخچه و نام‌گذاری شهرستان خداآفرین که در قسمت شمال شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد می‌پردازد. ابتدا به تحلیل منابع تاریخی و روایت‌های مختلف درباره نام‌گذاری این شهرستان که وجه تسمیه‌اش به دلیل وجود پُل‌های تاریخی با همین نام بر روی رود ارس است و سپس به بررسی تأثیرات فرهنگی و افسانه‌ای در تسمیه آن می‌پردازد. همچنین نگاهی به تاریخ ساخت این پل‌ها و تفاوت‌های نظری درباره سازندگان آن خواهیم داشت.

واژه‌های کلیدی:

پل خداآفرین، نام‌گذاری، تاریخچه، افسانه، سازندگان، منطقه خداآفرین

مقدمه و بیان مسئله

نام‌گذاری پل‌ها بر اساس تاریخچه و افسانه‌های مردمان هر منطقه، موضوعی جذاب و پر از راز و رمز است. خداآفرین خواستگاه تمدن‌های گوناگون تاریخی از قبیل: تمدن قبل از اسلام، تمدن اسلامی، ارامنه و گوران بوده است، بدون شک این شهرستان از مناطق قدیمی محسوب می شود با مراجعه به آثار کشف شده و منابع تاریخی می توان به قدمت دیرینه این منطقه اشاره کرد وجود پل‌های خداآفرین بر اساس استنادهای تاریخی ما را به دوران قبل از میلاد مسیح می‌برد، عده‌ای هم عقیده دارند که خداآفرین جزوی از خواستگاه قوم رس (اقوامی که در قرآن اشاره شده است) بوده.

 طبیعت بکر، مراتع و جنگل‌های دلفریب آن که 86 درصد مساحت این شهرستان را تشکیل داده است و گوشه‌ای از تجلی عظمت خداوند است و رود همیشه خروشان ارس که مایه حیات آن سرزمین است خداآفرین را به مکانی برای گردشگری تبدیل کرده است.

پیشینه تحقیق

نامگذاری پل‌های خداآفرین از منابع تاریخی مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. از کتب تاریخی معتبر مانند "تاریخ مبارک غازانی" و "ظفرنامه" یاد شده است که اولین کسی که از این پل‌ها به نام "خداآفرین" یاد کرده؛ "حمدالله مستوفی" در کتاب "نزهت القلوب" در نیمه اول قرن هشتم بوده است: 《زنگیان چند پاره ده است و اکنون داخل مردانقم است....، پل خداآفرین بر آب ارس در آن حدود است.》 .

بحث و بررسی موضوع

تاریخ ساخت و سازندگان پل‌های خداآفرین مورد بحث قرار گرفته و تفاوت‌های نظری درباره این مسئله بررسی شده است. همچنین علت نام‌گذاری پل خداآفرین از دو منظر فرهنگی تاریخی و افسانه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است.

تاریخ ساخت پُل‌های خداآفرین

تاریخ ساخت پل و سازنده‌اش مشخص نیست؛ بعضی ساخت آن را به دوره هخامنشیان و کوروش کبیر انتساب می‌دهند که برای دسترسی به قفقاز بنا کرده و آن را پل‌ "سیروس" نامیده‌اند سیروس صورت یونانی شده ی کوروش است.

برخی ساخت آن را به دوره‌ی ساسانیان و بعضی به اوایل دوره‌ی اسلامی به دست " بکیر بن عبدالله" از امرای عرب نسبت داده‌اند و چون در زمان‌های متعددی به طور مکرر ویران شده؛ نمیتوان دیرینگی آن را مشخص کرد. (ارسباران در گذرگاه تاریخ)

علل مطرح در نام‌گذاری

علت نام‌گذاری این پل، از منظر تاریخی بصورت یک روایت آمیخته با افسانه، اینگونه نقل شده است که: در زمان الجایتو، چون تلاش ایلخان مغول برای ساخت پل در مقابل تندآب‌های ارس بی‌نتیجه ماند و نتوانست پل را بسازد، او به درگاه الهی پناه برد و التماس کرد و این پل به صورت معجزه‌آسا و به یک باره از جانب غیب ساخته شد و به همین دلیل "خدا آفرین" نامیده شده است.

ترابی در کتاب "آثار باستانی آذربایجان" وجود پایه‌های طبیعی و سنگی را وجه تسمیه پل می‌داند.

علاوه بر پل خداآفرین برروی رود ارس، پلی دیگر در مسیر رود کارون به همین نام وجود دارد که یک پل طبیعی است و در مسیر کوچ عشایر "بازفت" بصورت طبیعی ایجاد شده است و مردم به آن پل خداآفرین میگویند.

در کتاب "تحفه العالم" وجه تسمیه‌ی خداآفرین این گونه آورده شده: در گذشته هر بنایی که ساختمان آن از صخره‌های طبیعی سطح زمین بود خداآفرین نامیده می‌شد.

بنظر می‌رسد می‌توان نام "خداآفرین" را از دو جهت مورد بررسی قرار داد:

الف) ساختار واژه ترکیبی از (خدا + آفرین) است؛ یعنی چیزی که آفریده‌ی خداست و یا قائم بالذات است. واژه "خدا" یا "خدای" از فارسی میانه به معنی "ارباب" و "پرورگار" و آن نیز مرتبط با واژه اوستایی به معنی "قائم به خود" یعنی آفریده خود است.

واژه "خدا و خداوند" در ادبیات فارسی به معنای آفریدگار، مالک و پادشاه و حاکم به کار می‌رود چنان که سعدی می‌گوید:

وگر چه به مکنت قوی حال بود           خدواندِ جاه و زر و مال بود

الفاظ کدخدا، دهخدا، ناخدا و خانه خدا ناظر به همین معنی است.

لذا میتوان نتیجه گرفت که چون پل خداآفرین به دستور پادشاهی(هرچند نامشخص) مانند کوروش یا حاکمی مانند الجایتو و... ساخته شده است؛ خداآفرین نامیده شده است و "پل سیروس" که در بالا آمد؛ معادل "پل پادشاه" است، پس خدا در معنی پادشاه به کار رفته است.

ب) واژه ترکیبی از "خُد(خود) + آفرین" است؛ یعنی خود آفریده شده و همان قائم به خود که در بالا از نویسنده‌ی تحفه العالم و ترابی آورده شده است که در ساختار آن از سنگ‌های طبیعی و بستر صخره‌ای سطح زمین استفاده شده است.

بنظر میرسد؛ شاید این‌گونه هم می‌توان تعبیر کرد که چون سازنده‌ی پل نامعلوم و نامشخص است؛ بتوان آن را خود آفریده خواند.

علت نام‌گذاری این پل، از منظر فرهنگی بصورت یک روایت افسانه‌ای عاشقانه مربوط به آقای خوتای و خانم آفرین است که دو مجسمه‌ی سنگی که فعلا نیز در بالادست جاده قدیمی خداآفرین و نرسیده به تونل جانانلو محل مجسمه آفرین به شمایل یک زن و روبه‌روی آن عشق سنگی وی که بصورتی شبیه به انسان مرد (خوتای) است در محل وجود دارند و چون با حسرت همدیگر را نگاه می‌کنند به "حسرت کورپوسی" نیز مشهور است.

ماجرای خوتای و آفرین که سینه به سینه در میان بومیان نقل شده است به شرح زیر است:

خوتای و آفرین دو جوان ساکن دو روستا در روبه‌روی هم بوده‌اند که در اوج دلبستگی و تلاش آن دو برای رنگ بخشیدن به این عشق با حمله روس‌ها و عبور دادن ارس از میان دو پل واقع در روستای آن‌ها، خوتای و آفرین به اجبار از هم دور می‌مانند و در فراق هم زیستن را تاب نمی‌آورند و یک‌صدا رو به خدا ناله سر می‌دهند که: خدایا ما را تبدیل پرنده‌ای کن تا در آسمان به وصال هم برسیم یا تبدیل به سنگ کن و با خواست خداوند تبدیل به مجسمه‌هایی سنگی و ماندگار می‌شوند.

در وصف عشق خوتای و آفرین شعر و ترانه‌های فولکلور زیادی وجود دارد که از مشهورترین آن‌ها ترانه "آراز آراز خان آراز" است.

نتیجه‌گیری

خداآفرین با تاریخچه و نام‌گذاری خاص خود، یکی از نمادهای فرهنگی و تاریخی استان است. پل‌های سحرآمیز خداآفرین با روایت‌های مختلف و تأثیرات فرهنگی و افسانه‌ای، باعث جذب توجه بازدیدکنندگان بی‌شماری شده است.

منابع و مراجع

1. کتب تاریخی: "تاریخ مبارک غازانی"، "ظفرنامه"، "نزهت القلوب"

 2. مقالات: "آثار باستانی آذربایجان"

3. کتب فرهنگی: "تحفه العالم"

 4. مطالعات محلی: "تاریخ ساخت پل خداآفرین"

(۵. کمک گرفتن از پدر، جناب همسر و توضیحات دکتر فرامرز صفرزاده) 

این تحقیق تلاشی است برای بررسی عمیق‌تر تاریخچه و نام‌گذاری شهرستان خداآفرین و ارائه نگاهی جامع به این منطقه باستانی که از اهمیت فرهنگی و تاریخی ویژه‌ای برخوردار است.